Faraon adorujący apostoła

Pierwszą kataraktę nilową tworzą ogromne, szare głazy przegradzające koryto rzeki, wystające z wody niczym grzbiety słoni. W starożytności wyznaczały naturalną granicę pomiędzy Egiptem a położoną na południu krainą Kusz, od czasów rzymskich znaną jako Nubia. W czasach Nowego Państwa, około roku 1500 p.n.e., władcy Egiptu podbili Kusz i przez niemal pół tysiąclecia kraina pozostawała pod egipskim panowaniem, rządzona przez urzędników z tytułem „wicekróla Kusz”. Egipcjanie wznosili w Kusz twierdze, zakładali nowe osiedla, budowali świątynie swoich bogów.

Około 150 km na południe od pierwszej katarakty, w dolinie współcześnie nazywanej Wadi es-Sebua, funkcjonowała starożytna osada. Mieściła się w niej rezydencja egipskiego wicekróla i dwie zwrócone w stronę rzeki świątynie.

Pierwszą, skromniejszą, ufundował Amenhotep III. Zbudowano ją głównie z cegły mułowej, z niewielkim sanktuarium wykutym w skale.

Druga świątynia, oddalona o 200 metrów, powstała około roku 1235 p.n.e., za panowania Ramzesa II Wielkiego, jednego z najdłużej żyjących władców egipskich, znanego z wielu wypraw wojennych i imponujących przedsięwzięć budowlanych. Świątynia, poświęcona Amonowi-Re oraz Re-Horachte, składała się z kilku części. Przez kamienną bramę, flankowaną masywnymi wieżami pylonów, wkraczało się na pierwszy dziedziniec, gdzie po bokach stały rzeźby sfinksów i posągi samego faraona. Stamtąd, kolejną bramą między pylonami, wchodziło się na drugi dziedziniec, z czterema sfinksami o głowach sokołów, przedstawiającymi boga Horusa. Przed trzecią bramą stały na podwyższeniu cztery ogromne posągi faraona. Za nią rozciągał się kolejny dziedziniec, a dalej wykuta w skale sala hypostylowa, ze stropem wspartym na dwunastu kolumnach w trzech rzędach. Z sali przechodziło się do przedsionka, również wykutego w skale, z dwoma pomieszczeniami po bokach oraz sanktuarium na wprost wejścia, z dwiema przyległymi kaplicami. Do bram świątyni wiodła kamienna droga procesyjna, wzdłuż której po obu stronach stały figury sfinksów. Wadi es-Sebua po arabsku oznacza „Dolina Lwów”.

Świątynia, odkryta w roku 1819 i udokumentowana sto lat później, w związku z budową pierwszej zapory na Nilu, od początku intrygowała uczonych. Okazało się, że po przejściu Nubii na chrześcijaństwo w VI wieku w salę hypostylową wbudowano kościół. Wizerunki władcy na filarach zostały skute. Kolumny wewnątrz sali połączono ścianami, tworząc nową przestrzeń. Główną oś tego pomieszczenia zamknęła absyda; przed absydą stanął ołtarz, a na zewnątrz pomieszczenia, w narożniku sali, umieszczono baptysterium. Pierwotne egipskie reliefy na ścianach, przedstawiające sceny ofiarnicze, przetrwały. Niektóre z nich chrześcijanie pokryli tynkiem, na którym następnie namalowali motywy chrześcijańskie. Z czasem tynk odpadł, odsłaniając część reliefów. W chwili odkrycia sanktuarium, przekształcone w chrześcijańską kaplicę naprzeciw ołtarza i absydy, przedstawiało nietypowy widok. Pośrodku, w prostokątnej niszy, gdzie niegdyś znajdowały się wizerunki bogów, zamiast nich, w głębi, na tylnej ścianie, widniało malowidło przedstawiające świętego Piotra z wielkim kluczem, a po bokach niszy — dwie sylwetki Ramzesa II, ofiarowujące kwiaty lotosu centralnej postaci.

Św. Piotr ze świątyni Ramzesa II w Wadi es-Sebua;
wg Francois Christian Gau, „Antiquites de la Nubie,
ou Monumens inedits des bords du Nil“, pl. 46.

Kolejna wielka zmiana w historii świątyń nastąpiła w drugiej połowie XX wieku.

Rozpoczęta w roku 1960 budowa Wielkiej Tamy Asuańskiej na Nilu zagrażała zatopieniem wodami nowo powstającego, ogromnego zbiornika wielu starożytnych zabytków w Nubii. Dla ocalenia najcenniejszych z nich UNESCO zainicjowało międzynarodową kampanię ratunkową. W roku 1964, na krótko przed zalaniem tego obszaru, specjaliści zdjęli malowidła ze ścian świątyni Amenhotepa III, osadzili je w drewnianych ramach i wysłali do muzeum w Kairze. Świątynię Ramzesa II, podobnie jak ponad 20 innych zabytkowych budowli w Nubii, w tym słynną skalną świątynię w Abu Simbel, postanowiono przenieść na bezpieczne, wyżej położone miejsce. Zdecydowano przy tym o rozebraniu kościoła i baptysterium w sali hypostylowej. Świątyni Ramzesa przywrócono pierwotny stan i przeniesiono ją do nowej lokalizacji, oddalonej o 4 km, gdzie stoi do dziś. Wizerunek św. Piotra pozostawiono, obecnie jest jedynym świadectwem chrześcijańskiego użytkowania budowli.

Santuarium świątyni Ramzesa II w Wadi es-Sebua, stan współczesny;
foto: Olaf Tausch, CC Attribution 3.0.

Telesilla, poetka, która ocaliła miasto

Urodziła się około stu lat po Safonie, w starożytnym mieście Argos na Peloponezie, sławnym i znamienitym już w czasach wojny trojańskiej. Należała do grona najbardziej znanych i cenionych poetek greckich, wymienionych w epigramie ułożonym setki lat później, w czasach rzymskich:

Te boską mową władnące kobiety – pieśniarki wydawał
     Kraj macedońskiej Pierii i Helikonu szczyt:
Moiro, Praksillę, Anite, co Homerowi jest równa,
     Safo, o pięknych warkoczach, ozdobę Lesbosu cór,
Erynnę i Telesillę przesławną i ciebie Korynno,
     Coś opiewała wojenną włócznię Ateny i hełm;
Kobiecogłosą Nossidę i Myrtis słodkodzwoniącą,
     Wszystkie się one wsławiły trwałością stworzonych dzieł.
Dziewięć muz niebo ogromne i dziewięć ziemia nam dała
     Na nieśmiertelną radość śmiertelnych naszych serc.

[Antypater z Tesaloniki w „Antologii Palatyńskiej” 9.26 (GPh 19), tłum. Kazimiera Jeżewska]

Mimo dawnego uznania i sławy z twórczości Telesilli przetrwała do dziś tylko garść okruchów, rozsianych w cudzych pismach paru pojedynczych słów i skromnych wzmianek o szczegółach treści:

„Pieśń do Apollona to 𝘱𝘩𝘪𝘭𝘩𝘦𝘭𝘪𝘢𝘴 [dosł.: kochająca słońce], jak podaje Telesilla” (Atenajos)

„Telesilla z Argos nazywa też klepisko 𝘥𝘪𝘯𝘰𝘴” (Atenajos)

„𝘣𝘦𝘭𝘵𝘪𝘰𝘵𝘢𝘴 [lepsze] użyte przez Telesillę zamiast 𝘣𝘦𝘭𝘵𝘪𝘰𝘶𝘴” (Hezychiusz)

„𝘰𝘶𝘭𝘰𝘬𝘦𝘱𝘩𝘢𝘭𝘰𝘴" [krętowłosy, kędzierzawy] u Ferekratesa; zaś Telesilla mówi: 𝘰𝘶𝘭𝘰𝘬𝘪𝘬𝘪𝘯𝘯𝘦” (Juliusz Polluks)

„Na szczycie góry jest świątynia Artemidy Koryfaja, o której wspomniała także Telesilla w swojej pieśni” (Pauzaniasz)

„Telesilla głosi, że mieszkańcy Argos byli pierwszymi spośród Hellenów, do których przybył Pytaeus, syn Apollona” (Pauzaniasz)

„Jednak wedle Telesilli uratowali się Amyklas i Meliboja, natomiast Amfiona również zabili [bogowie] strzałem z łuku” (Apollodor)

„Atena miała postać urodziwej, rosłej kobiety — Homer w ten sposób przekazuje nam, że z wyglądu była piękna i skromna, tak jak Ksenofont i Telesilla z Argos przedstawiają Arete (Cnotę) i Kalokagathię (Szlachetność)” (anonimowy scholiasta „Odysei”)

Cztery zacytowane pojedyncze wyrazy, cztery wzmianki o jakichś detalach. To wszystko, co ocalało, oprócz jednego, jedynego cytatu dłuższego niż jedno słowo. Gramatyk Hefajstion jako przykład miary wierszowej nazywanej od jej imienia telesileionem podaje dwa pełne wersy:

Znakomite zatem w [metrum] jońskim są 𝘩𝘦𝘱𝘩𝘵𝘩𝘦𝘮𝘪𝘮𝘦𝘳𝘦 — takie, jakich używała Telesilla:
ἁ δ᾿ Ἄρτεμις, ὦ κόραι,
φεύγοισα τὸν Ἀλφεόν
[Widzicie, dziewczęta, Artemis,
co przed Alfejosem ucieka]

[Hefajstion, „O metrach” XI 2; przeł. Anna Szczepaniak; tłum. wersów: Kazimiera Jeżewska]

Telesilla zyskała sobie poważanie i rozgłos nie tylko swoją poezją. Argos i Sparta od dawna walczyły ze sobą o dominację nad Peloponezem. W końcu w roku 494 p.n.e. nastąpiła katastrofa. Herodot opisuje, jak Spartanie wtargnęli na ziemie sprzymierzonego z Argos Tirynsu. Wojska Argos zastąpiły im drogę i rozłożyły się obozem pod Sepeją. W niespodziewanym porannym ataku spartańskim zginęło wielu Argiwów, pozostali schronili się w świętym gaju. Spartanie oblegli gaj i pilnowali. Kiedy ich król Kleomenes dowiedział się od pojmanych zbiegów o imionach zamkniętych w gaju Argiwów, wysłał herolda, który wywoływał każdego po imieniu, oświadczając, że rzekomo zapłacono już za nich okup. Wywoływani jeden po drugim, opuszczali azyl i ginęli, zabijani przez Spartan. Gdy podstęp się wydał, król rozkazał naznosić opał i spalić gaj razem z pozostałymi. Argos pozostało bez obrońców. O tym, co nastąpiło później, Plutarch tak opowiada:

Spośród wszystkich czynów podjętych przez kobiety we wspólnym działaniu żaden nie jest bardziej sławny niż spór kobiet z Kleomenesem o Argos. Wszczęły go zachęcone przez poetkę Telesillę. Mówią, że wywodziła się ona ze znamienitego domu, lecz była chorowita. Wysłała do świątyni zapytanie, jak zapewnić sobie zdrowie, a wyrocznia przykazała jej służyć Muzom. Poświęciwszy się za radą boga pieśniom i muzyce, szybko uwolniła się od cierpienia i swoją twórczością zyskała podziw w oczach kobiet.

Kiedy Kleomenes, król Spartan, zabiwszy wielu Argejczyków (lecz wcale nie, jak niektórzy bajają, siedem tysięcy siedmiuset siedemdziesięciu siedmiu) maszerował w kierunku miasta, niejako z boskiego natchnienia spłynęło na młode kobiety nieodparte pragnienie, żeby obronić ojczyznę przed wrogiem. Pod wodzą Telesilli chwyciły więc za broń i stanęły kręgiem na murach, tak że wprawiły wroga w osłupienie. Położywszy trupem wielu Spartan, odparły wreszcie Kleomenesa, drugiego zaś króla, Demaratosa, który, jak podaje Sokrates [historyk z Argos], wdarł się do środka grodu i zdobył Pamfyliakon, wypędziły, ocalając w ten sposób miasto. Te z kobiet, które poległy w bitwie, pochowano przy Drodze Argejskiej, tym zaś, które ocalały, pozwolono wznieść świątynię Enyaliosa [przydomek boga wojny Aresa] dla upamiętnienia tego odważnego czynu. (…) W każdą rocznicę bitwy po dziś dzień świętują Hybristika, „Święto Zuchwałości”. Kobiety wdziewają wtedy męskie chitony i chlamidy, mężczyźni natomiast kobiece peplosy i chustki na głowę.

[Plutarch, „Cnoty kobiet” 4.245c-f; przeł. Natalia Cichocka]

Pauzaniasz w swoim przewodniku po Helladzie podaje nieco różniącą się szczegółami wersję wydarzeń:

Wtedy właśnie Argiwowie ponieśli niewypowiedzianą klęskę od Kleomenesa, syna Anaksandrydesa, i od Lacedemończyków. Część padła na polu walki. Także zginęli ci, którzy schronili się do gaju argiwskiego. Oto jedni ulegli zagładzie, gdy tylko zaczęli zeń wychodzić zgodnie z umową; reszta z kolei, gdy zauważyła, że oszukano ich, spłonęła w gaju. W ten sposób Kleomenes poprowadził Lacedemończyków na Argos ogołocony z siły męskiej.

Tymczasem Telesilla wprowadziła na mury wszystkich razem: niewolników i mieszkańców niezdolnych do noszenia broni z powodu zbyt wczesnego wieku lub starości. Sama zaś ściągnęła całą broń pozostałą w domostwach oraz ze świątyń i zaopatrzyła w nią wszystkie kobiety w sile wieku. Uzbroiwszy je, z kolei rozstawiła w tej stronie, skąd, jak wiedziała, nadejdzie nieprzyjaciel. Lacedemończycy się zbliżają. Kobiety nie uległy panice od ich okrzyków wojennych. Dotrzymały pola i walczyły dzielnie. Wówczas Lacedemończycy doszli do wniosku, że nawet jeśli złamią kobiety, zwycięstwo ich wywoła powszechną nienawiść; jeśli odwrotnie, spotka ich niepowodzenie, cała wyprawa sprowadzi na nich tylko niesławę. Ustąpili więc dobrowolnie przed kobietami”.

[Pauzaniasz, „Wędrówki po Helladzie” II 20.8-10, przeł. Janina Niemirska-Pliszczyńska]

Niestety, nie zachowała się nawet stela przedstawiająca poetkę, opisana przez Pauzaniasza:

Powyżej teatru wznosi się przybytek Afrodyty. Na wprost posągu bogini jest płaskorzeźba wykonana na steli, a przedstawiająca pieśniarkę Telesillę. Pod stopy rzucono jej księgi, ona zaś patrzy na hełm, który trzyma w ręku, i jakby miała zamiar włożyć go na głowę.

Świnia

Dowcipniś skradł świnię i uciekł. Kiedy go złapano, puszcza świnię na ziemię i wali ją ze słowami:
— Tu sobie ryj, a nie pod moim domem!

---

Hierokles i Philagrios, „Philogelos czyli Śmieszek” (zbiór dowcipów antycznych); przeł. Jan Łanowski.