Dwa drzewa

Jaką karę ponieśli Adam i Ewa za zjedzenie zakazanego owocu? Większość ludzi odpowie, że za karę zostali wygnani z raju. Mimo że obiegowa wersja opowieści o rajskim ogrodzie istotnie różni się od tego, co faktycznie zapisano w Biblii, tkwi w naszej świadomości tak mocno, że wiele osób nawet po przeczytaniu odpowiedniego fragmentu Księgi Rodzaju nie potrafi zauważyć różnicy. Widzimy w tekście to, co nam wcześniej powiedziano, a nie to, co faktycznie jest napisane.

I zasadził Jahwe Bóg ogród w Edenie na wschodzie, i umieścił tam człowieka, którego ukształtował. I wywiódł Jahwe Bóg z ziemi wszelkie drzewo miłe na wejrzenie i dobre do jedzenia, także drzewo życia, pośrodku ogrodu, i drzewo poznania dobra i zła.

Jak widzimy, w opowieści o Edenie pojawiają się dwa ważne drzewa: drzewo życia oraz drzewo poznania dobra i zła. Zatem oba powinny mieć swoją rolę do odegrania. Jeśli w pierwszym akcie sztuki wisi na ścianie nabita strzelba, to w drugim lub trzecim ktoś z niej powinien wystrzelić. Inaczej jest zbędna, nie ma powodu, żeby występowała w fabule. I rzeczywiście, jedno z tych szczególnych drzew pojawia się powtórnie niedługo potem:

I przykazał Jahwe Bóg człowiekowi:
– Ze wszystkich drzew ogrodu będziesz jadł do woli. Ale z drzewa poznania dobra i zła jadł nie będziesz, bo w dniu, gdy zjesz z niego, śmiercią umrzesz.

Drzewo poznania dobra i zła zostaje wyeksponowane: to jego owoców dotyczy przestroga, tylko z nim wiąże się groźba. Jednak kiedy zapomnimy o drugim ważnym drzewie, drzewie życia, historia traci swój właściwy sens. Nie bez powodu zostało wspomniane na początku, przed rozwinięciem się akcji. Poczekajmy cierpliwie.

Stworzenie Ewy. Petrus Comestor, Bible historiale

Po pouczeniu człowieka Jahwe lepi z gliny zwierzęta, żeby były dla niego „pomocą”. Okazuje się, że żadne z nich nie satysfakcjonuje mężczyzny, więc usypia go i z jego kości kształtuje kobietę. Ponownie na scenie pojawia się drzewo wiedzy, poznania dobra i zła:

Zaś oboje byli nadzy, człowiek i jego kobieta, a nie odczuwali wstydu.

A wąż był najbardziej przemyślny ze wszystkich polnych zwierząt, które uczynił Jahwe Bóg. I rzekł do kobiety:
– Czy rzeczywiście Bóg powiedział: „Nie jedzcie z żadnego z drzew tego ogrodu”?
A kobieta odpowiedziała wężowi:
– Owoce z drzew ogrodu jeść możemy. Tylko o owocach drzewa, które jest pośrodku ogrodu, Bóg powiedział: „Nie jedzcie z niego i nie dotykajcie go, abyście nie pomarli”.
I rzekł wąż do kobiety:
- Nie pomrzecie bynajmniej. Bo wie Bóg, że gdy zjecie owoc z tego drzewa, otworzą się wam oczy i jak Bóg będziecie znali dobro i zło.
I kobieta spostrzegła, że owoce drzewa są dobre do jedzenia, rozkoszne dla oczu i budzą pragnienie zdobycia wiedzy. Wzięła więc owoc i jadła, i dała swemu mężczyźnie, który był z nią, i on jadł.

Otworzyły się oczy obojgu i poznali, że są nadzy; spletli więc liście figowe i zrobili sobie przepaski. I usłyszeli odgłos kroków Jahwe Boga przechadzającego się po ogrodzie w powiewie dnia. I skryli się, człowiek i jego kobieta, przed obliczem Jahwe Boga pośród drzew ogrodu.

Owoc z drzewa poznania. Petrus Comestor, Bible historiale

Zawołał Jahwe Bóg człowieka i zapytał go:
– Gdzie jesteś?
Odpowiedział:
– Usłyszałem twoje kroki w ogrodzie i przestraszyłem się, bo jestem nagi, i ukryłem się.
Rzekł:
– Kto ci powiedział, że jesteś nagi? Czyżbyś jadł z drzewa, z którego ci przykazałem nie jeść?
Człowiek odpowiedział:
– Kobieta, którą mi dałeś, by była przy mnie, dała mi z tego drzewa, i zjadłem.
Jahwe Bóg rzekł do kobiety:
– Cóż to uczyniłaś?
Kobieta odpowiedziała:
– Wąż skusił mnie i zjadłam.
Wtedy Jahwe Bóg rzekł do węża:
– Ponieważ to uczyniłeś, bądź przeklęty spośród wszystkich zwierząt domowych i polnych. Na brzuchu będziesz się czołgał i prochem karmił przez wszystkie dni swojego życia. [...]
A do kobiety powiedział:
– Pomnożę po wielokroć bóle twych brzemienności. W boleściach będziesz rodziła, mężczyzny swego będziesz pożądać, on zaś panować będzie nad tobą.
A do mężczyzny powiedział:
– Ponieważ posłuchałeś głosu swej kobiety i zjadłeś z drzewa, co do którego przykazałem ci mówiąc: „Nie będziesz jadł z niego”, przeklęta będzie z twego powodu ziemia. W trudzie będziesz z niej spożywał przez wszystkie dni swego życia. Cierń i oset będzie ci wydawać, a jeść będziesz ziele polne. [...]

I nazwał człowiek swą kobietę imieniem Chawa, bo była matką wszystkich żyjących.
A Jahwe Bóg uczynił dla człowieka i dla jego kobiety odzienie ze skóry i przyodział ich.

Wątek zerwania owocu z drzewa poznania ma łatwo dostrzegalną strukturę pokazującą przyczyny i skutki. Możemy zestawić odpowiadające sobie elementy opowieści:

• Namawianie do zjedzenia: wąż - Ewa - Adam
• Wskazywanie winnego: Adam - Ewa - wąż
• Wymierzanie kary: wąż - Ewa - Adam

Pełna symetria wynikająca z logiki zdarzeń. Po wskazaniu węża jako ostatniego winnego, sytuacja jest już jasna. Natychmiast po tym, bez najmniejszego słowa przerwy w tekście, następuje reakcja Jahwe wobec trojga winnych. Kara jest wymierzana kolejno, trzy różne kary, kolejno dla każdego z odpowiedzialnych, poczynając od tego, od którego zaczął się problem, a na ostatniej osobie kończąc. Kara dla węża, kara dla Ewy, kara dla Adama. Po wymierzeniu kar następuje opis, jak mężczyzna nadaje imię kobiecie, a Jahwe sporządza ubrania dla ludzi. Zupełnie nie związany z problemem zakazu-złamania-kary za zjedzenie owocu. Sprawa zamknięta, winni ukarani. Jak widzimy, kara nie obejmowała wygnania.

A co z drugim drzewem, czyżby strzelba miała nie wypalić? Na sam koniec opowieści o Edenie drzewo życia pojawia się po raz drugi i ostatni.

Wygnanie z rajskiego ogrodu. Petrus Comestor, Bible historiale

I rzekł Jahwe Bóg:
– Oto człowiek stał się jak jeden z nas, poznał dobro i zło. Oby teraz nie wyciągnął swej ręki i nie wziął także owocu z drzewa życia, by zjeść i żyć na wieki.
I oddalił go Jahwe Bóg z ogrodu Eden, aby uprawiał tę ziemię, z której został wzięty. I wypędził człowieka, i umieścił na wschód od ogrodu cheruby i płomienisty miecz wirujący, by strzec drogi do drzewa życia.

Jahwe zauważa, że ludzie zyskali poznanie i stali mu się w tym równi. Od uzyskania pełni boskich możliwości oddziela ich tylko śmiertelność. Ale jest drzewo życia, rośnie pośrodku ogrodu. Gdyby zjedli owoce z drzewa życia, staliby się nieśmiertelni, żyliby wiecznie i dorównaliby mu w pełni, zagrażaliby jego pozycji. Nie można do tego dopuścić i dlatego trzeba ich usunąć z ogrodu, uniemożliwić im dostęp do owoców dających wieczne życie. Wygnanie nie jest więc karą, to środek zapobiegawczy. Jahwe wypędza kobietę i mężczyznę z rajskiego ogrodu i ustawia przed nim straż, żeby nigdy nie mogli powrócić.

Nieśmiertelność będzie niedostępna dla ludzi.