Harpokrates, bóg milczenia i tajemnicy

Egipski mag nadworny Mambres napomina córkę faraona Amazydę:

Płacz, ale milcz. Twarde to, zaiste, prawo, ale nie po to cię wychowałem w mądrości egipskiej, abyś nie umiała panować nad swoim językiem. Pomnij, że Harpokrat, jeden z naszych największych bogów, ma zawsze palec na ustach.

[Wolter, „Biały byk”; tłum. Tadeusz Boy-Żeleński]

Harpokrates to hellenistyczne bóstwo, popularne w świecie śródziemnomorskim, a wywodzące się z ptolemejskiego Egiptu. Kiedy Aleksander Wielki pokonał perskich okupantów Egiptu, wkroczył do doliny Nilu i został koronowany na prawowitego króla. Zachęcani przez nowych władców greccy osadnicy, szczególnie w nowej stolicy, Aleksandrii, przyswoili sobie kult zgrecczonych miejscowych bóstw, między innymi boga zwanego przez Egipcjan Hor-pa-cheret, co oznacza: Horus Dziecko.

Horus był synem Ozyrysa i Izydy. Urodził się po śmierci swego ojca, podstępnie zamordowanego przez brata, który zagarnął jego tron. Od czasów najdawniejszych otaczany kultem jako bóg nieba, zwycięzca, który odzyskał należny mu po ojcu tron Egiptu, Horus przedstawiany był jako sokół lub człowiek z głową sokoła. Później czczono go także w postaci Horusa Dziecka, wcielenia nowo narodzonego, wschodzącego słońca.

Egipcjanie przedstawiali Horusa Dziecko jako stojącego nagiego chłopca, z długim, splecionym w warkoczyk lokiem nad uchem i z palcem uniesionym do ust. Niekiedy na jego czole umieszczano stylizowaną sylwetkę kobry, ureusz, symbol jego praw do królestwa, albo podwójną koronę Obu Krajów, Górnego i Dolnego Egiptu.

Na wizerunek Horusa Dziecka składały się oczywiste cechy. Egipskie dzieci chodziły boso i nago. Golono im głowy, pozostawiając tylko po prawej stronie za uchem sięgające ramion pasma, splecione w zakręcony na końcu warkoczyk lub w szereg cienkich warkoczyków. W okresie Nowego Państwa lok młodości stał się szczególnym znakiem dzieci królewskich, możliwych przyszłych dziedziców tronu; książęta i księżniczki nosili go także w dorosłym życiu. Uniesienie palca wskazującego do ust, oparcie go na podbródku, przy ustach, uważano za typowe dla dzieci — do tego stopnia, że hieroglif oznaczający „dziecko” (𝘤𝘩𝘦𝘳𝘦𝘵) przedstawiał sylwetkę ludzką z takim właśnie gestem.

Tymczasem antyczni interpretatorzy greccy i rzymscy mylnie uznali egipski gest Horusa Dziecka za symbol milczenia. Z Hor-pa-chereta powstał Harpokrates, młody bóg milczenia i tajemnicy.

1. Posążek Horusa Dziecka z Epoki Późnej (664–332 p.n.e.), Walters Art Museum.
2. Posążek Harpokratesa z czasów ptolemejskich, ok. 50 p.n.e., Cleveland Museum of Art.
3. Posążek Harpokratesa z Aleksandrii Kaukaskiej, 329 p.n.e.–ok. 200 n.e., Afgańskie Muzeum Narodowe.