Rymowane przekłady heksametru

Znaczną część problemów z wierszami rymowanymi ukazują rymowane przekłady długich utworów, szczególnie wierszy białych, takich jak heksametr Homera:

Μῆνιν ἄειδε, θεὰ, Πηληϊάδεω Ἀχιλῆος
οὐλομένην, ἣ μυρί’ Ἀχαιοῖς ἄλγε’ ἔθηκε,
πολλὰς δ’ ἰφθίμους ψυχὰς Ἄϊδι προῒαψεν
ἡρώων, αὐτοὺς δὲ ἑλώρια τεῦχε κύνεσσιν
οἰωνοῖσί τε πᾶσι· Διὸς δ’ ἐτελείετο βουλή·

[Homer, „Iliada”, w. 1–5]

Menin aeide, thea, Peleiadeo Achileos
oulomenen, he muri’ Achaios alge’ etheke,
pollas d’iphthimous psuchas Aidi proiapsen
heroon, autous de heloria teuche kunessin
oionoisi te pasi, Dios d’ eteleieto boule

W znanym polskim przekładzie te pięć pierwszych wersów„Iliady” brzmi tak:

Gniew Achilla, bogini, głoś, obfity w szkody,
Który ściągnął klęsk tyle na greckie narody,
Mnóstwo dusz mężnych wcześnie wtrącił do Erebu,
A na pastwę dał sępom i psom bez pogrzebu
Walające się trupy rycerskie wśród pola:
Tak Zeusa wielkiego spełniała się wola

[Homer, „Iliada”, tłum. Franciszek Ksawery Dmochowski, wyd. 1930]

Rzuca się w oczy, że numeracja wersów oryginału i przekładu rozbiega się na samym początku utworu: wersja polska jest o jeden wers dłuższa. Tłumacz zrobił to celowo, gdyż starał się objąć całostkę wypowiedzi kompletem rymów: aa-bb-cc, domkniętej myśli nie pozostawiać z niedomkniętym rymem.

Po drugie, porównanie z oryginałem, nawet bez znajomości greki, pokazuje, że tłumacz uzyskał rymowany przekład kosztem wierności. Już w pierwszym wersie zostało pominięte określenie Achillesa: Peleida, czyli syn Peleusa. W drugim wersie dla uzyskania rymu Dmochowski użył „greckie narody” zamiast oryginalnego „Achajowie”, co nie tylko nie jest wierne, ale wręcz daje czytelnikowi odmienny obraz świata w poezji Homera. W „Iliadzie” ani „Odysei” bowiem nie występuje przymiotnik „grecki”, zaś „helleński” ma inne znaczenie, nie ma też podziału na narody(?) greckie, ale na krainy, szczepy, miasta. Zbiorczym określeniem wojowników walczących przeciw Troi jest u Homera słowo Achajowie, niekiedy Argiwowie lub Danajowie. Hellada to u niego kraina w Achai Ftiotis, Ftiotydzie („Iliada” II 683). W oryginale występuje „Hades”, u Dmochowskiego „Ereb”, co jest jednym z określeń krainy zmarłych, ale rzadszym u Homera i mającym jednoznaczne konotacje, gdyż oznacza mrok, ciemność.

Mamy także dodane wyłącznie dla uzyskania rymu „bez pogrzebu” oraz „wśród pola”, oba zresztą zbędne wobec kontekstu.

Nawiasem mówiąc, w wersji pierwotnej tego tłumaczenia było jeszcze gorzej:

Achilla śpiewaj, Muzo, gniew zgubny, co szkody
Nieprzeliczone ściągnął na greckie narody;
[…]
Walające się trupy rycerskie wśród pola.
Tak wielkiego Jowisza spełniała się wola

[tłum. Franciszek Ksawery Dmochowski, wyd. 1800]

Nie tylko rzymski Jowisz zamiast greckiego Zeusa, podstawienie typowe dla dawnych czasów, ale też bardzo istotna zmiana kolejności wyrazów w pierwszym wersie, który w oryginale zaczyna się od słowa „GNIEW”. Bo też „Iliada”, wbrew nieco mylącemu tytułowi, nie jest opowieścią o wojnie trojańskiej i upadku Troi, ale o gniewie Achillesa i wypadkach spowodowanych tym gniewem. Obejmuje zaledwie kilkadziesiąt dni z dziesięcioletniej wojny i kończy się przed zdarzeniami, które znamy skądinąd, przed śmiercią samego Achillesa, sporem o zbroję po nim, przed sporządzeniem drewnianego konia i tak dalej.

Oprócz występujących w tłumaczeniu braków, zmian i dodatków, rymowany przekład Dmochowskiego ma jeszcze jedną wadę, dość typową dla rymowanych dłuższych utworów. Rym nie jest środkiem neutralnym względem treści, akcentuje słowo występujące na końcu wersu. W tym tłumaczeniu rym wyróżnia słowa: „szkody”, „narody”, „Erebu”, „pogrzebu”, „pola”, „wola” — z których część jest mało istotna, nie powinny być wyróżniane.

A tak wygląda przekład rytmiczny tego samego fragmentu bez użycia rymów:

Gniew, Bogini, opiewaj Achilla, syna Peleusa,
zgubę niosący i klęski nieprzeliczone Achajom,
co do Hadesu tak wiele dusz bohaterów potężnych
strącił, a ciała ich wydał na pastwę sępom drapieżnym
oraz psom głodnym. Tak Dzeusa dokonywała się wola.

[Homer, „Iliada”, tłum. Kazimiera Jeżewska]

Prawda, że lepiej?